Schapenwol

Schapenwol wordt al eeuwenlang door de mens gebruikt. Archeologen vonden hier sporen van tijdens opgravingen in onder andere het Midden Oosten en Azië. Zij dateerden die wol op duizenden jaren voor Christus. Wol wordt vooral gebruikt voor kleding en de laatste jaren ook voor isolatie van woningen en als bodemverbeteraar in bijvoorbeeld de moestuin. Er zijn wereldwijd ongeveer 900 soorten schapen, die leveren allemaal wol. In Australië leven de meeste schapen. Wereldwijd zijn er ongeveer 1 miljard schapen.


Wat is wol?
Wol is een 100% natuurlijk product dat groeit op de huid van schapen. Wol bestaat uit keratine. Keratine is eiwit en vormt haar. Bij mensen is dat precies zo, ons haar is ook opgebouwd uit keratine, maar dat noemen we geen wol, maar haar. Keratine bij schapen noemen we wol. Wol heeft schubben en haakjes.

Zijn er nog andere dieren die ook wol hebben?
De capra hircus-geit die in Tibet leeft, heeft ook wol en dat geldt ook voor de angorageit die vooral in Australië en Zuid-Afrika leeft. Daarnaast hebben alpaca’s en angorakonijnen ook wol als vacht. Geitenwol noemen we kasjmier of mohair, konijnenwol noemen we angora en wol van alpaca’s heet alpaca-wol. Dat lijkt gek: de wol van de angorogeit noemen we geen angorawol. Angorawol komt echt van het angorakonijn. De soorten wol van deze diersoorten zijn verschillend van structuur. Mohair en kasjmier is vrij pluizig van structuur, angora heeft een fijne structuur, alpaca-wol is los van structuur en niet vet en schapenwol is vet en over het algemeen wat harder van structuur.

Wat is merinowol?
Merinowol is afkomstig van schapen, van het Merinoschaap. Deze komt vooral voor in Australië, Nieuw-Zeeland en de laatste jaren ook in China. De wol van deze schapen staat bekend om de zachtheid en fijnheid van structuur. Merinowol is exclusief, het komt minder voor, daarom is het wat duurder dan andere soorten wol.

Wat is het verschil tussen wol van levende en dode schapen?
Schapen worden jaarlijks geschoren. De dikke vacht, de wol, wordt dan door de schapenscheerder van het schaap geschoren. Dit kan met een tondeuse of met een schaar. Wol van levende schapen wordt zo geschoren dat je het kan gebruiken voor het viltvachten. Hierbij breng je een nieuwe laag wol via een viltproces aan op de geschoren wol zodat het aan elkaar hecht. Daardoor ontstaat bijvoorbeeld een deken voor op de vloer of op je stoel. Over het vilten vertellen we je verderop in dit artikel meer. Wol afkomstig van dode schapen, die bijvoorbeeld voor vlees zijn groot gebracht, wordt vaak van het schaap verwijderd inclusief huid. Die huid wordt schoongemaakt en bewerkt. Zo ontstaat ook een schapenvacht: een deken voor op de vloer of op je stoel. Een andere optie is dat de wol van dode schapen gereinigd en bewerkt wordt en met lijmstoffen geplakt wordt op een stukje imitatieleer.  

Wat kun je met wol doen?
Wol heeft vooral een bestemming voor kleding. Denk aan truien, sokken, jassen, sjaals, pantoffels, wanten en beenwarmers. Wol wordt dan gewassen, gekaard en gespind zodat een bol wol ontstaat waarmee je kunt breien, haken of weven. Gekaarde wol kan ook gebruikt worden voor droogvilten, dan maak je bijvoorbeeld onderzetters. Maar wol wordt ook gebruikt voor het vullen van kussens en dekbedden. Dan wordt de wol ook gewassen en gekaard. Wol voor isolatie van bijvoorbeeld muren in woningen hoeft niet per se gewassen te worden. Wol waar mestkorrels van worden gemaakt of dat gebruikt wordt als bodemverbeteraar wordt ongewassen gebruikt. In de wol zitten allerlei mineralen zoals stikstof, zwavel, fosfaat, magnesium en kalium die goed zijn voor de bodem en voor bemesting van bijvoorbeeld pompoenen, tomaten en paprika’s.

Hoe was je ruwe wol?
Je kan ruwe wol zelf reinigen door het een aantal keer te spoelen in lauwwarm water. Je laat de wol er dan bijvoorbeeld een uur in weken en daarna spoel je het uit en laat je het drogen. Deze procedure kun je een paar keer herhalen, net zolang tot het water niet meer vuil wordt. Een andere optie is dat je de wol in een dekbedovertrek stopt en vervolgens een knoop in het dekbedovertrek legt en het wast op het wolwasprogramma (30 graden) in je wasmachine. Als je de wol op deze manier wast, spoel je de lanoline eruit.

Wat is lanoline?
Alle schapen voeren talg af uit de huid, dat heet bij schapen lanoline of wolvet. Deze vettige stof beschermt schapen tegen schimmels en bacteriën, maar ook zorgt het er voor dat het schaap bij regen niet tot op de huid nat wordt. De lanoline beschermt de huid van het schaap. Niet iedereen kan deze stof, lanoline, goed verdragen. Allergieën tegen lanoline bestaan. Als je deze allergie hebt en je wenst toch een natuurlijk product voor bijvoorbeeld je kussen van je bed, kun je ook kiezen voor wol van alpaca’s, want die wol bevat geen lanoline. Lanoline wordt ook gebruikt voor het menselijk lichaam. Het helpt tegen de droge huid en bijvoorbeeld bij kloven. Lanoline werkt voedend voor de huid. Lopen op ruwe schapenwol is dan ook verzachtend voor de voeten vanwege de lanoline.

Wat is viltvachten precies?
Bij viltvachten brengt je een laag gekaarde wol aan op de geschoren kant van de ruwe schapenvacht. Met lauwwarm water, zeep en wrijving vervilt je de gekaarde wol op de geschoren wol. Vervilten betekent dat de schubben en haakjes van de schapenvachtharen geopend worden en door de wrijving in elkaar vast haken zodat er een stevige laag wol ontstaat. Wrijving creëer je door massage van je handen op de gekaarde wol / geschoren wol of, je wikkelt de vacht in een doek om een stok en je rolt de vacht intensief heen en weer op bijvoorbeeld een tafel. Net zolang totdat de gekaarde wol vastzit aan de geschoren wol. Wil je dit ervaren in de praktijk? Volg dan een workshop viltvachten bij Extreme Survival.
Je maakt dan in een dag een deken voor op de vloer of in je stoel. Of als je de jaaropleiding bushcraft of zelfvoorzienend leven doet, dan leer je in 2 dagen zowel viltvachten als ook de bewerking van de vacht tot een kledingstuk, bijvoorbeeld een bodywarmer.

Wat is gekaarde wol?
Wol van het schaap heeft haar dat alle kanten op staat. Door de wol te kaarden zorg je er voor dat de richting van de wol, alle haren, dezelfde kant op komen te staan. Kaarden kan via handkaarden of via een kaardemolen. Beide bevatten veel spijkertjes waarover je de wol trekt zodat de richting bepaald wordt.
Je kan wol zelf kaarden, maar je kunt ook gekaarde wol kopen. Of je kunt ook wol van je eigen schapen aanleveren bij een kaarderij en dan kaarden zij de wol voor je.

Hoe ga je breien of haken met schapenwol?
Ruwe schapenwol of gekaarde wol dien je eerst om te vormen tot een stevige draad. Als je dat hebt, kun je starten met breien (of haken). Maar hoe maak je van wol een draad, hoe maak je een bol schapenwol? Dan dien je de wol te spinnen. Dat kan via een spinnenwiel of via een spinklos die je in de hand houdt. Beide spintechnieken vergen wel wat oefening, maar het is zeker aan te leren. Ook worden er in het hele land op verschillende plaatsen cursussen aangeboden waar je kunt leren spinnen. Je hoeft daarvoor niet altijd een eigen spinnenwiel mee te nemen, veel cursuslocaties bieden spinnenwielen in de verhuur. Hoe spinnen ongeveer gaat? Je pakt een stuk gekaarde wol of ruwe wol en trekt dat een beetje uit elkaar totdat je een lang dun stuk wol in je hand overhoudt. Het stuk gekaarde wol, of ruwe wol, doe je door het oog van het draaistuk op het spinnenwiel of op de spinklos. Vervolgens druk je op het voetpedaal zodat het wiel van je spinnenwiel begint te draaien en dat trekt het touw door het oog en vormt op de klos de draad. Als je spint op de klos in je hand, dan draait de draad op de klos.
Je gaat net zo lang door totdat de klos gevuld is met draad. Dan heb je een enkelzijdige draad. Deze is nog niet stevig genoeg voor brei- of haakwerk. Daarvoor dien je twee draden te hebben die je twijnt. Die verweef je in elkaar. Dat kan via het spinnenwiel, maar ook via de spinklos. Nu je dit leest, merk je al dat je hier echt mee aan de slag moet gaan zodat je handigheid krijgt in het spinproces. In het begin zal het best lastig zijn om een lange draad te vormen, die zal een aantal keer afbreken en die dien je dan weer aan te hechten aan je bestaande draad. Maar al doende leert men. Als je voldoende getwijnde klossen wol hebt, haal je de wol van de klos en maak je een bol of een bundel draad. Daarmee kun je starten met je brei- of haakwerk en of ook je weefwerk.

Spin je met gekaarde wol of ruwe wol?
Beide opties zijn mogelijk: gekaarde wol of ruwe wol, het is even uitzoeken wat je zelf fijner vindt. De meeste mensen spinnen met gekaarde wol, omdat bij deze wol de haarvezels al dezelfde kant op staan en de wol schoner is. Door het kaarden gaan ook stukjes gras en of zaden eruit. Dat is niet het geval bij ruwe wol, als je daarmee gaat spinnen, heb je wat sneller pluisje op de wol of vind je strootjes. De pluisjes zijn korte haarvezels die niet te spinnen zijn.

Kun je wol van kasjmier, mohair, angora en alpaca ook spinnen?
Ja, dat kan, maar deze wol vergt wel iets meer inspanning dan spinnen met schapenwol. Kasjmier, mohair, angora en alpaca binden zich minder makkelijk tot een draad. Dat is een van de redenen waarom deze wol in aanschaf wat duurder is.

Is alle schapenwol geschikt voor het viltvachten?
Voor viltvachten is het van belang dat de wol een bepaalde dikte heeft en voldoende lanoline (talg) bevat. Schapenrassen die geschikt zijn voor het viltvachten zijn bijvoorbeeld het Drents Heideschaap, Schoonebeeker, Mergellander, Kempens, Quessant en de Racka.

Kun je schapenwol ook zelf kleuren?
Zeker. Met natuurlijke tannine kun je witte/crèmekleurige schapenwol kleuren met bijvoorbeeld uienschillen (geel), rode biet (roze) en Robertskruid (donkerrood).

Hoe werkt schapenwol op de huid?
Schapenwol heeft zowel een isolerende als een vochtregulerende, brandwerende en zuiverende werking op het menselijk lichaam. In de zomer voelt wol koel aan en in de winter zorgt het voor warmte. Wol kan tot 30% van zijn gewicht aan vocht opnemen zonder vochtig aan te voelen. En wol brandt niet snel en als het brandt dan brandt het traag.

Wordt alle schapenwol gebruikt of belandt het ook op de vuilnisbelt?
De afgelopen jaren wordt schapenwol weer meer gewaardeerd en wordt er gezocht naar nieuwe toepassingen. Daaruit is wol als isolatie en mestkorrels ontstaan.
In Nederland lopen veel schapen, dat brengt veel wol met zich mee. Een aanzienlijk deel van de schapenwol verdwijnt, dat wordt weggegooid. Ook koopt China schapenwol van ons voor een bodemprijs. Zij verwerken onze wol in bijvoorbeeld kleding of als vulling voor autostoelen.

Wat zijn de grote voordelen van wol?
Wol is een 100% natuurlijk product. Je hoeft geen dieren te doden om aan wol te komen en er is een constant aanbod van wol doordat schapen elk jaar geschoren moeten worden. Daarnaast is het absorptievermogen van wol hoog, het hoogst van alle soorten natuurlijke vezels (denk aan brandnetel, hennep, vlas). Wol neemt alle vocht gemakkelijk op en ‘ademt’ het vocht als het ware ook weer uit. Als de wolvezel damp opneemt, dan staat het tegelijkertijd warmte af.
Wol heeft ook een zelfreinigend vermogen. Je hoeft kleding van wol niet intensief te wassen. Je kunt het na een paar keer dragen in de buitenlucht hangen, dan verdwijnen de meeste geuren vanzelf. De eiwitten die van nature in wolharen voor komen, breken de bacteriën, bijvoorbeeld van onze huid, weer af. Daardoor neemt wol niet zo snel nare geurtjes aan of zie je dat vlekken oplossen of lichter van kleur worden.

Heeft wol ook nadelen?
Kleding van wol is duurder dan kleding van synthetische materialen. Daarnaast zijn sommige mensen allergisch voor wol of zij vinden het te kriebelig om te dragen. Ook lijkt kleding van wol sneller te slijten dan kleding gemaakt van andere materialen. Maar, met de juiste zorg en onderhoud zijn producten van wol juist duurzaam, zij kunnen vele jaren meegaan. Een ander nadeel is dat je voor wol dieren nodig hebt. Dieren hoeven niet dood te gaan voor de wol, maar je hebt wel land en voedsel nodig. En deze dieren die op land grazen, stoten methaan uit dat belastend is voor het milieu.

Waar werd wol in de geschiedenis zoal voor gebruikt?
Wol is in het verleden vooral gebruikt voor het maken van kleding en voor isolatie van hutten/woningen. Maar ook was wol bijvoorbeeld in de tijd van Karel de Grote (747-814 na Chr.) een belangrijke grondstof voor het maken van zeildoeken. Karel ,die heerser was over het Karolingische rijk (Frankrijk, maar ook Nederland) handelde met de Vikingen. De Vikingen kochten wol voor zeildoeken van hun schepen. Voor die zeildoeken was veel wol nodig. Voor een zeil van 85m2 had men meer dan 2000 kilo wol nodig. Dat was wol van ongeveer 2000 schapen. Deze wol werd gespind. De volgende stap was het verven van de wol in allerlei kleuren en daarna startte het weefproces. De zeildoeken van de vikingschepen hadden allerlei kleuren. Dat moet er spectaculair uit hebben gezien! En je kunt je ook voorstellen dat heel veel vrouwen in de wolverwerking actief waren. Want de mannen maakten de schepen, men kon een schip in een paar weken maken, maar het zeildoek maken vergde veel meer arbeidstijd.